Hram Svete Petke u Ćurlini oduvek je, svojom bogatom istorijom, privlačio mnoge arheologe, istoričare, naučnike, ljubitelje istorije… Ova crkva, pravi predstavnik kulturnog nasleđa, našla se u mnogim naučnim radovima, zahvaljujući paradnom portretu kralja Milana Obrenovića, koji je pronašao niški akademski slikar Miodrag Anđelković, savetnik u Zavodu za zaštitu spomenika Niša 2002.godine, nakon čega je poslata na restauraciju u Beograd.
Svi značajni istraživači iz naše dalje i bliže prošlosti bavili su se vizantijskom bazilikom u Ćurlini. Međutim različita su mišljenja o njenom datovanju.
Prema nekim saznanjima crkva u Ćurlini podignuta je na temeljima starijeg hrama koji datira iz perioda pre Stefana Nemanje.
Detaljan opis ovog značajnog nalazišta dao je naš poznati književnik i naučnik Milan Đ. Milićević koji je odmah po oslobođenju od Turaka 1878.godine obišao ove krajeve.
O ovoj crkvi on je između ostalog zapisao:
“Crkva je ta zidana od pečenih opeka (cigalja) nalik na opeke rimske. Oltar je okrenut pravo k istoku. Dužina je crkve, računajući i zidove, 26,19 metara od kojih dolazi na oltar 6,80, na pravu crkvu 12,46 i na pripratu 3,75.
Oba rebarna zida, i onaj treći što deli iripratu od crkve debeli su po 0,92.
Oltar je jedan veći u sredini, pa s obe strane toga ima po jedan manji.
Na onoj pruzi koja rastavlja oltar od prave crkve bila su četiri granitna zelena stuba, od kojih su tri nađena u ruševini crkvenoj, oborena, i skrhana, a četvrtoga nema. Veći komadi ovih stubova sada su dugački do 1,66 i na krajevima su debeli 0,32 i 0,35. Osnovice bile su im mramorne, crvsne, lepo uglađene stene, koje i sad stoje na svom mestu. I po njima se vidi da su stubovi na silu krnjeni i obarani, da bi se crkva lakše porušila.
Prava crkva dugačka je 12,96 a široka 15,40. Njena šupljina podeljena je uzduž na tri dela, svaki deo prema svom oltaru. Srednji je deo širok 8,50 a dva sporedna po 3,45. Sredinu crkve, od sporednih delova, rastavljali su po tri stuba koji su bili u četvrt debeli po 0,92.
Iz priprate se u crkvu ulazilo na troja vrata. Srednja su široka 2,15 a oboja naporedna po 1,75.
Priprata je široka ugod koliko i prava crkva, 15,40 a dugačka je 3,77. U nju se ulazilo spolja na troja vrata: jedna sa zapadne strane, 2,15 široka, a druga dvoja sa severne i južne strane. I ovi tremovi, južni i severni, kao da su gledali svaki u svoj odeliti oltar.
No ovo treba još da se otkopava, te da se bolje vidi.
Opeke od kojih je crkva zidana, trojake su po veličini: jedne su dugačke po 0,37, druge po 0,40 i treće po 0,44, a široke po 0,25, 0,30 i 0,32; debele su 0,03 do 0,05.
Na nekima imaju dva znaka, kao neka slova; a na nekima naš krst.
Ovako precizan i potpun opis Milićević daje zahvaljujući okolnosti što je nalazište posetio u vreme otkopavanja, a o samom otkriću kaže:
“Neki Blagoje Maslar, iz sela Malošišta, čovek od svojih 45 godina, počeo je prvi da otkopava, i da traži crkvu na mestu na kome se docnije i našla ova nekad divna građevina.
Videći da se Blagojeva pobožna revnost nagrađuje tako nenadanim otkrićem, i drugi seljaci navale pomagati Blagoju, i do sada je otkopano svuda unaokolo zida na 1-1,20 metar“.
Milićević je tom prilikom zapisao i izjave seljaka da prilikom obrade zemlje nailaze na temelje kuća građenih od slične opeke kojom je građena i crkva, kao i predanje da se nekada, u prošlosti, u dolini obližnje rečice Gorice prema Nišu, nalazio veliki grad, a od ove crkve prema Markovom Kalstu u pravcu Niša pružao se put izgrađen takođe od iste opeke.
Crkva u Ćurlini potiče iz VI veka, iz vremena vizantijskog cara Justinijana I, koji js podigao i čuveni Caričin Grad, kod Lebana[1].
Terenskim ispitivanjima, koje je 1889.godine izvršio Mihailo Valtrović kao i ona iz 1893.godine, koje je učionio Filaret, iguman manastira Vratne,obojica se slažu da je crkva nastala na temeljima starije vizantijske trobrodne bazilike sa tri oltara kao svojevrsnim raritetom, dok Filaret iznosi i tvrdnju da je stara crkva, posvećena Sv.Prokopiju, bila sedište Niške episkopije u periodu pre Nemanje. Na taj način crkvu je sagledao i Feliks Kanic prilikom svojih istraživanja pred kraj XIX veka priloživši i crtežosnove stare bazilike[2].
Na lokalitetu ove drevne bazilike iz ranovizantijskog perioda podignuta je 1900. godine nova crkva, današnji hram sv. Petke u Ćurlini. Crkva je sagrađena za vreme kralja Aleksandra Obrenovića, prilozima okolnih sela i građana Niša, a osvećena je 1901. godine od strane episkopa Niškog g. Nikanora, o čemu svedoči ploča koja se nalazi na južnom zidu kraj ikonostasa.
Na ploči piše:
- U ime Oca i Sina i Sv.Duha, CRKVA ĆURLINSKA HRAM SV.PETKE, 1900.god.Za vreme NJEGOVOG VELIČANSTVA KRALJA ALEKSANDRA I OBRENOVIĆA osvećena 1901.god. od EPISKOPA NIŠKOG GOSPODINA NIKANORA.
Crkva je podignuta nastojanjima sveštenika ĆURLINSKOG SOTIRA P.POPOVIĆA LESKOVČANINA
Sredstvom dobrovoljnih priloga seljana okolnih sela i građana Niških-
Pored ove ploče, nalazi se druga, sa desne strane od ulaznih vrata, čijm se iščitavanjem saznaje ko su veliki dobrotvori ćurlinske crkve. Tako na ploči, po hijerarhijskom redu, urezana su sledeća imena:
- Okružni odbor Okruga niškog, Sud Opštine niške, Tešman Nikolić član niškog odbora i narodni poslanik, Dragiša Cvetković predsednik Opštine niške, Anđelko Vojinović, sveštenik ćurlinski, Avram Tanić, predsednik Opštine malošiške, Ilija Krstić Matevčanin kamenorezac iz Niša, Sotir Mitić, bakalin iz Niša, Dušan Manojlović, sekretar Niške Eskotne banke, Laza Stojanović „Vrca“ trgovac iz Niša, Mozaik dar Željka, Jandranke i Tijane Jelić iz Niša –
Posebnu pažnju zaslužuje spomenik kralju Milanu Obrenoviću,koji je otkriven 1902.godine, a smešten je u prostoru severnog zida, između zapadnog zida i pilastra. Predstava sv. Nikole i portret kralja Milana, rad Đorđa Krstića, uokvireni su skulpturalno obrađenim dekorativnim ramom u sitnozrnastom mermeru, rad Petra Ubavkića. Veličanstveni spomenik kralju Milanu Obrenoviću zadivljuje svojom monumentalnošću – visok je preko 5metara.
Portret kralja Milana Obrenovića (2 h 1,3 m) urađen je tehnikom ulje na platnu. Predstavljen je u stojećem stavu sa levom rukom oslonjenom na mač, dok u desnoj drži povelju cara Dušana, ispod koje na stolu leži karta Balkanskog poluostrva. Na suprotnoj strani su planovi i hartije. Obučen je u crveni mundir i crne pantalone, sa šinjelom na leđima. Oko vrata mu je krst, na grudima Karađorđeva zvezda I reda. Pozadina je tamna, u vidu razmaknute zavese, odakle se probija crvenilo rane zore. Ova svetlost diskretno obasjava kupole crkve, ali i minaret džamije, kao i majestetično vladarsko lice sa crnim brkovima.
U unutrašnjosti timpanona je predstava sv. Nikole – porodične slave kraljevske kuće Obrenovića. Sv. Nikola prepoznatljivog lika, kratke okrugle brade i kose, sa raširenim rukama pomalja se iz oblaka, a nalazi se iznad portreta kralja.
Na podnožju u dvostepenoj niši uklesano je:
- KRALJU MILANU I BLAGODARNI GRAĐANI
VRAČARA I SAVINCA –
Iznad je portret kralja Milana flankiran stubovima sa korintskim kapitelima, na kojima leži četvrtasto profilisana arhitravna greda. Iznad je arhivolta čije je čelo dekorisano stilizovanim palmetama u plitkom reljefu. Još više, u temenu timpanona je impozantni dvoglavi orao raširenih krila, sa grba obrenovićevske Srbije, koji dominira celom kompozicijom. Ispred, sa desne strane, znalački organizujući skulpturalni prostor, delom oslonjen na u prostor izbačen stub, prostire se plašt ubedljivo nabranih nabora koji padaju niz postolje spomenika. U punoj snazi svoje simbolike na plaštu, zadržavajući ga da “ne padne”, leže kruna, mač, lovorova i hrastova grančica. Gore, na vrhu stuba, plašt pridržava gvozdeni tronožni gorionik za “plamen slave”.
Paradni portret kralja Milana je oštećen u vreme Prvog svetskog rata.Slikarsko platno koje su Bugari bajonetima isekli i udarcima oštetili, stručnjaci Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture su sanirali 2007.godine, a portret je vraćen u Niš 2011.godine
I dok stručnjaci zagovaraju povratak kraljevog portreta u seosku crkvu, odluka crkvenih vlasti je da ona bude u Eparhijskom domu u Nišu, a da se u originalnom ramu u Ćurlini stavi kopija slike.
Deo pet metara visokog zdanja izrađenog u Beču, ostaće zauvek u selu kao sećanje na kralja Milana, koji je o sudbini Srbije odlučivao sa diplomatama, u lovištu blizu Niša.
Prema predanju knez Milan je često lovio upravo u rejonu sela Ćurlina. On se tu zaustavljao da bi se na izvoru napio vode. Navedeni podatak čini se sasvim prihvatljiv na osnovu svedočenja igumana Filareta. Iguman je u svom izveštaju, pored podataka da su temelji stare crkve pronađeni 1881.godine, izneo i priču da je na tom mestu postojao izvor vode, koji je na osnovu narodnog predanja proglašen lekovitim.
Prema nekim saznanjima, inicijativa za podizanje ove crkve nastala je kao izraz blagodarenja Bogu za čudesno spasenje kralja Milana nakon ivanjdanskog atentata. Inicijativa je nastala neposredno nakon atentana u drugoj polovini 1899.god. na osnovu jednog izveštaja saznaje se da je nakon ivanjdanskog atentata konstruisan odbor na Vračaru, ne samo za podizanje spomenika u Ćurlini, nego, kako se navodi u izveštaju, i za pomoć pri podizanju crkve u istoimenom mestu[3].
U porti crkve nalazi se i spomen česma podignuta 1925.godine, u spomen izginulim i nestalim borcima iz parohije Ćurlinske u ratovima od 1912-1918.godine, vernim i palim sinovima otadžbine.
Na česmi piše:
- Za vreme vladavine Aleksandra I Karađorđevića, 1925.godine –
Ovu spomen-česmu podigoše građani parohije Ćurlinske, trudom odbora uz pomoć Niškog okružnog odbora, Suda opštine Niške i njegovih građana-
Zbog svog istorijskog, arhitektonskog i verskog značaja Vizantijska bazilika i spomen-crkva Sveta Petka u Ćurlini su, 1948. godine, proglašeni za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i uvedeni u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.
Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom arheološkom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.
Tekst i foto M.Jovanović
Projekat podržalo Ministarstvo kulture i informisanja RS
_____________________________________________________________________________________________________________________________
[1] Zarije Stojković Doljevac i okolina u prošlosti
[2]Igor Borozan Spomenik hramu:Memoria kralja Milana Obrenovića
[3]Igor Borozan Spomenik u hramu: Memoria kralja Milana Obrenovića u Ćurlini
