Crkva Svetog Jovana kod sela Orljane, izgrađena je u 11. veku na brdu Kukumiga ili Komniga u periodu Vizanitijske vlasti. Crkva je svedočanstvo o jakom verskom uticaju vizantijske crkve, kojoj je bilo podvrgnuto stanovništvo doljevačkog kraja u vreme ponovne romanizacije lokalnog stanovništva kojoj je pristupila vizantijska vlast. Do podizanja nove crkve Sv. Paraskeve bila je parohijska crkva za čitav orljanski kraj.

Nakon rimsko-vizantijskog perioda stvorena je srpska država. U srednjem veku srpski vladari i vlastela izgradili su veliki broj crkava i manastira. U južnom Pomoravlju i Toplici nastao je veliki broj crkava. Tekovine srednjovekovne srpske države, na koje je srpski narod posebno ponosan, spadaju u najvrednije i najvažnije spomenike srednjeg veka na tlu Evrope. Jedan od takvih je, prema pretpostavkama i crkvica Sv. Nikole (danas Svetog Jovana) koja je postojala u doba Nemanjića na brdu Kukumiga kod sela Orljane.

Prvi podaci o ovoj crkvici potiču iz jedna stare vladarske povelje nastale u 14. veku, ali i iz narodnog predanja koje se u selima ovog kraja prenosi sa kolena na koleno.

Stara vizantijska crkva izgrađen je po jedinstvenoj arhitektonskoj zamisli i u jednom dahu. Nešto docnije, u vreme izgradnje grada Koprijana (1372), i u promenjenoj atmosferi prema Vizantiji, u drugoj polovini 14. i početkom 15. veka, crkva je oslikana.

U hrisovulji kneza Lazara manastiru Ravanici pisanoj 1381. godine, prvi put se pominje selo Orljane, i crkva Sv. Nikole na brdu Komnjiga. Crkva Sv. Nikole koja se pominje u hrisovulji je u stvari današnja crkva Sv. Jovana na brdu iznad Orljana. Po ovoj hrisovulju najverovatnije da je crkva prvo bila posvećena Sv. ocu Nikolaju, ali kako je za vreme Osmanske vlasti crkva devastirana, a starosedalačko stanovništvo raseljeno, stara crkvena slava i crkva je sasvim zaboravljena.

Posle oslobođenja od Turaka kada je crkva bila osposobljena za versku službu meštani Orljana uzeli su novu crkvenu slavu – rođenje Sv. Jovana Preteče, jer se o staroj slavi među seljanima ništa nije znalo. Ovaj praznik kao crkvena slava uzet je najverovatnije zbog toga što; u čitavoj okolini nije bilo ni jedne crkve koja slavi Ivanjdan, a nije isključeno da je i sama crkva osvećena toga dana pa je tako došlo i do promene crkvene slave.

Crkvu u svojim putopisima s kraja 19. veka pominje i putopisac Milan Đ. Milićević za koju kaže: na brdu kod Orljana, koje se zove Komnjiga nalazi jedna stara crkva od koje stoje samo zidovi visoki do 3 metra.

Putopisac Tihomir Đorđević je 1895. godine zabeležio da je crkva već bila obnovljena i; da ju je obnovio neki Živadin iz Niša, koji je za vreme rata tu čuvao stražu pa se zarekao da tu napravi crkvu ako ostane živ. Međutim prema izveštaju paroha orljanskog broj 160 od 10. maja 1939. godine; crkva je po svoj prilici renovirana između 1885. i 1890. godine i to stvarno od nekog Živadina, ali koji nije rodom ne iz Niša već iz okoline Požarevca ili Aranđelovca. Na ovoj koti on je za vreme tursko–srpskog rata po dejstvom turske artiljerije bio u veoma kritičnoj situaciji, pa se zavetovao, ako ostane živ, da obnovi crkvu, koja je pred njegovim očima rušena turskim topovima. U narodu se pričalo da je Živadin imao i nekakav plan o mestu gde je bio zakopan crkveni novac, pa je od tog novca obnovio crkvu, a zatim se prizetio i naselio u selu Voljčince gde i danas žive njegovi potomci.

Za razliku od putopisca Tihomir Đorđević koji je video obnovljenu crkvu, ostatke „manastira“ na brdu Komiga zatekao je F. Kanic, u jednom njegovom putovanju Srbijom.

Severozapadno od crkve nalazi se „lekovit“ kamen, za koji se pretpostavlja da je bila isposnica nekog monaha. Jugoistočno, od crkve u podnožju brda Komiga postojala je još jedna crkva, na čijim temeljima je od 1932. do 1936. godine sagrađena nova posvećena Svetoj Paraskevi.

Stare knjige i ikone prenete su iz stare 1936. godine u novu crkvu, a od starih predmeta ovde ima samo jedan fragment neke vrlo stare kadionice.

Unutrašnje površine zidova naosa bile su oslikane, ali ne onda kada je ona sagrađena, već mnogo kasnije, po svoj prilici u 14. veku, u sasvim drugačijim međusobnim odnosima Srbije i Vizantije.

Ikonostas crkve radio je Đorđe Zogravski iz Velesa, a u crkvi ima i veliki broj poklonjenih ikona iz raznih mesta jugoistočne Srbije.

Sačuvana su tri okrugla medaljona na trijumfalnom luku sa poprsjima svetitelja u arhijerejskoj odeći, okruženi biljnom ornamentikom i označeni starosrpskim pismom. Znalački crtež i vešto složene boje, ukazuju na to da je umetnik posedovao zavidno likovno i versko obrazovanje.

Crkva je prvi put najviše stradala, od granata turskih topova, za vreme srpsko-turskog rata 1877. godine, jer su iz njenog neposrednog okruženja u ovom ratu dejstvovale oslobodilačke snage srpske vojske. Nakon oslobođenja od Turaka pri crkvi je bilo više zgrada: krstionica, odeljenje za narod i konaci. Ali su ove zgrade do temelja srušene u Prvom svetskom ratu, kada je i crkva od granatiranja bila prilično oštećena. I u Drugom svetskom ratu, s proleća 1944. godine, crkva je ponovo oštećena od šrapnela, ali znatno manje.

Godine 1966. godine crkva je generalno opravljena, prepokrivena, omalterisana, okrečena, a oko nje je postavljen trotoar. Tada izvedeni radovi nisu bili u skladu sa njenim prvobitnim izgledom.

Betonska kućica, dužine 6 metra i širine 4 metra, koja je služila kao konak, podignuta je 1967. godine. Iste godine pronađen je i očišćen stari bunar ispod crkve.

Poslednji konzervatorski radovi na crkvi izvršeni su 2000. godine, kada je crkvi vraćen prvobitni izgled tj. skinut je, 1966. godine nanet malter sa spoljnih zidova, crkva je restauirana i konzervirana. Ove radove izveo je Zavod za zaštitu spomenika iz Niša.

Legenda o crkvi Sv. Jovana
Narodna legenda koja krži u Doljevačkom kraju tvrdi da je ova crkva bila manastir. Po njoj je na suprotnoj strani Komnjige u gradu preko Morave živela neka carica ili vlastelinka.
Vlastelinka je po razapetom platnu prelazila do manastira na brdu Komnjiga radi molitve.
Kako je u manastiru živeo neki vrlo lep i uglađen kaluđer posumnjalo se u moralnu ispravnost vlastelinke, pa je zbog toga i njen grad nazvan Kurvingrad. Po svemu sudeći crkva je sigurno nekada bila manastir, a Šuplji kamen monaška isposnica.

Svake godine, uoči Ivanjdana, oko 5 hiljada ljudi uputi se ka brdu Kukumiga, kako bi najpre posetili Šuplji kamen, a zatim kolona vernika poseti manastir Sv. Jovana na vrhu brda, paleći sveće za svoje i zdravlje svojih najmilijih.

Ne zna se tačno kada je narod počeo da pohodi Šuplji kamen, ali prema nekim saznanjima, bilo je to posle smrti veoma poštovanog monaha ovog drevnog manastira, od kojeg je sada ostala samo crkva.

-Šuplji kamen je ostatak monaške isposnice. Tu je monah provodio vreme u molitvi i podvizavao se.To je monaški način života koji se odlikuje stalnom molitvom, duhovnim bdenjem, postom i samoćom- kaže lokalni sveštenik.

-Mi smo prošle popravili krov na ovom objektu koji je bio u jako lošem stanju i pretio da ugrozi unutrašnjost crkve. Ova crkva izgrađena je u 11. veku u periodu Vizanitijske vlasti. Ona je velika svetinja i treba dosta ulaganja kako bi se očuvala. Međutim, mi nemamo nikakvu podršku od nadležnih koji su crkvu proglasili kulturnim dobrom. Mi se trudimo da je sačuvamo, ali za bilo kakve radove mi moramo da tražimo saglanost i ona teško stiže.- kaže sveštenik Milan.

Zbog svog istorijskog, arhitektonskog i verskog značaja crkva Sv. Jovana u neposrednoj blizini sela Orljane proglašena je, 1948. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i uvedena je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.

 

Crkva Sv.Paraskeve u Orljanu

Hram svete prepodobne Parskeve u Orljanu nalazi se jugozapadno od stare crkve Sv.Jovana, u podnožju brda, podignuta je na temeljima starog crkvišta 1931.godine, zauzimanjem lokalnog paroha Jovana Vojinovića, odbornika Aleksandra Mirčića, Stajka Stankovića, Mihajla Simonovića i drugih meštana orljanske parohije.

Osvećena je 1936.godine  od strane Episkopa Niškog gospodina dr Jovana.

Zahvaljujući dvema pobožnim ženama Mariji iz porodice Marjanović zvanoj „Pljastini“ i Persi Jovanović iz porodice zvane „Šutkovi“ otkriveni su temelji stare crkve i na istima je sazidana sadašnja.

U ruševinama crkve nađen je jedan metalni krst iz 1862.godine, pa se veruje da je crkva tada i otkrivena. U crkvi se nalazi i jedan stari oktoih (pravoslavna bogoslužbena knjiga), štampan 1686.godine na čijim je koricama potpis jeromonaha Isaije Jakovačkog, datiran 14.jula 1766.godine, a na prvom listu pri dnu je i ime tipografa Simeona.

Na kraju prvog lista stoji sledeći zapis:

Siju sbjataju knigu glagolemu oktoih smjernij az iguman Teofan i pop Antanasije kupiv i velcjem grada Kieve, kogda vozvratihom se k svoemu manastiru od carstvujušego grada Moskvi, prinesehem ju svooj obitjeli hramu svjatih čudotvorcev Kozmi i Damjana, nazivaemi Rakovec: iže i Fruškoj groje

Od drugog lista pa nadalje do 20 lista je po jedna reč, a na 21.listu isečen je verovatno neki važan zapis.

Kako jeova stara knjiga dospela ova ne zna se tačno, jer o tome ne postoji nikakav zapis, ali je verovatno, da je ista poklonjena crkvi u Orljanu nakon oslobođenja od Turaka, kada su i druge vojvođanske crkve slale bogoslužbene knjige crkvama u Toplici koje tada nikakav inventar nisu imale, piše u letopisu ove crkve.

Jevanđelje je crkvi poklonio mitropolit Mihailo za vreme episkopa Niškog gospodina Jeronima, a zapis na korici je ubeležio mesni sveštenik Jovan Prvulović 1892.godine.

Crkva ima i jedan stari Tipik (zbornik pisanih pravilakojim se rukovode sveštenoslužitelji) štampan u Moskvi 1782.godine.

Od starih ikona veliku vrednost predstavljaju dve ruske ikone iz XVIII veka, rađene na dasci sa gipsanom podlogom. Na jednoj od njih je naslikana Bogorodica koja drži knjigu sa natpisom:

Mnogomilostive Gospodi Isuse Hriste Sine i  Bože moj primi…

Okolo su scene iz života majke Božije.

Druga ikona je „Obraz svjatago Jovana“. Na njoj Sv.Jovan drži putir u kome je ceo Isus Hristos, a okolo su scene iz života Sv.Jovana.

Ovi vredni predmeti arhivirani su u Eparhiji u Nišu.

U letopisu orljanske crkve piše da je ovaj hram bio najposećeniji na Istočni petak (prvi petak koji dolazi posle Uskrsa) i da su ljudi tada pristizali sa svih strana.

Na teritoriji ove parohije nalazi se, po predanju meštana, jedno crkvište u ataru Doljevca, ali ono još nije otkriveno, te se o njemu ništa podrobinije ne može reći- piše u letopisu ovog hrama.

Crkva Sv.Paraskeve je za vreme II svetskog rata bila poprično oštećena. Ovaj hram je bio zapušten, neokrečen, crep delimično polomljen, staklo na prozorima polomljeno isključivo od metaka iz vatrenog oružja. Porta je bila razgarđena, a žica kojom je bila ograđena vukla se po zemlji zgažena. Nakon rata zauzimanjem članova crkvenog odbora sve je ovo popravljeno.

1951.godine podignuta je zvonara kod crkve, a zvono sa crkve svetog Jovana preneto je i postavljeno u novu zvonaru.

1952.godine započeta je izgradnja parohijskog doma.

U današnje vreme crkva je dobila novi izgled.

Prema rečima lokalnog sveštenika Milana Krstić dograđena je priprata.

• Kada sam došao ovde, odnosno u  novu parohiju, kao starešina hrama, zapazio sam  da  je neophodno da se na crkvi izgradi priprata. Svaki pravoslavni hram se sastoji iz tri dela, po  crkvenoj arhitekturi, postoji priprata, zatim brod crkve ili naos i  sveti oltar. Priprata ima i svoj praktični deo, jer smo tu stavili gorionike za sveće koji su se nalazili u centralnom delu crkve– rekao je sveštenik Milan.

On je objasnio da priprata kao  takva je imala u ranom hrišćanstvu  svoje značajno mesto za one koji su se pripremali za sveto krštenje takozvani katihumeni, odnosno oglašeni, oni koji su slušali reč Božju i slušali svetu Liturgiju do jednoga dela.

–  Iz tog razloga smatrao sam da je priprata važna, ne samo radi vizuelnog izgleda, već pre svega radi praktične primene. Takođe, zalaganjem Crkvene opštine, darodavaoca i priložnika, uredili smo kompletnu unutrašnjost crkve,  okrečili je, kupili smo adekvatne tepihe, sredili smo pod, nabavili smo nove sasude i prekrivače za sveti oltar, novo sveto Jevanđelje… – navodi sveštenik Milan.

U Orljanu postoji i litijski krst (zapis) ispred same crkve, međutim svetkovanje i nošenje litija u ovom mestu su gotovo pale u zaborav.

Ovo naselje i hram, nekada su obeležavali Svetog cara Kontantina i caricu Jelenu, 3.juna, ali u današnje vreme obeležavanje se svelo na par vernika.

• Ja se nadam da će litija biti obnovljena, ne samo litija kao takva, već i liturgijski i duhovni život, ne samo radi običaja, već zato što se duhovni život jedne parohijske zajednice izražava kroz bogoslužbeno učešće naroda u crkvi- kaže starešina hrama.

On dodaje da je potrebno je da se vratimo Bogu i veri, jer onda kada se budemo vratili Bogu i našoj  pravoslavnoj veri, onda ćemo se vratiti jedni drugima, i na taj način projaviti saborni karakter crkve.

• Nije crkva hram sazdan od cigli, već živi organizam, zajednica vernog naroda sabranog na svetoj Lituriji, jer je sveta Liturgija zapravo centar i središte našeg crkvenog života- kaže na kraju sveštenik Milan Krstić.

Radovi na crkvi i oko crkve biće nastavljeni, kako planira lokalni paroh, želja mu je da uz pomoć ljudi dobre volje,  sagradi i dečije igralište, u porti hrama, sa pratećim mobilijarom, ali pre svega da se asfaltira prilazni put ka crkvi uz pomoć MZ Orljane i lokakalne samouprave. Takođe, planovi su i da se ogradi porta.

 

Tekst i foto M.Jovanović

Projekat podržalo Ministarstvo kulture i informisanja RS