https://soundcloud.com/radiokoprijan/1-otisak-proslosti-emisija-1-opstina-doljevac-u-proslosti
Doljevac i okolina kao prirodno-geografski i društveno-istorijski deo širih oblasti Niša i Toplice imaju burnu istorijsku prošlost. Ovaj kraj, u dolini Južne Morave, koji danas pripada opštini Doljevac, nalazi se oduvek, na najvažnijem putu od Beograda prema jugu Balkana; na raskrsnici ovog puta i onog koji vodi za Kosovo i Metohiju i dalje za Albaniju i Jadransko more, a sve u blizini važnog evro-azijskog raskršća-Niša.
Ovaj kraj je u dalekoj, ali i u veoma bliskoj prošlosti video mnoge svetske vojske koje su dolazile sa svih strana sveta –severa, juga, zapada, istoka. Bio je poprište teških i istorijski veoma značajnih okršaja neprijateljskih i domaćih vojski, preživljavao je teško petovekovno tursko ropstvo, nemačku i bugarsku okupaciju u dva svetska rata, bio porobljavan, a nikada pokoren.
Područje sadašnje opštine Doljevac kao deo širih oblasti Južne Morave i Toplice bilo je nastanjeno od davnina. Doline Južne Morave,Toplice i Puste reke odvajkada su bile prirodni prolazi i putevi kojima su se kretala razna plemena i narodi. Te doline su bili važni putevi kojima su prolazile mnoge vojske, u ratnim pohodima i trgovački karavani, za razmenu dobara i robe, između Zapada i Istoka. Proplanci Dobriča, obodi planine Sličevice i rečne doline navedenih reka bili su od najranijih vremena poprišta mnogih znanih i neznanih bojeva i bitaka.
O svemu tome govore brojna arheološka nalazišta i pisani izvori, ostaci utvrđenja, naselja, puteva, crkava i nadgrobnih spomenika, starog oruđa i oružja, starog novca i drugih predmeta.
U krajevima oko Južne Morave i Toplice, a na prostoru sadašnje doljevačke opštine, u zadnjim vekovima stare ere živeo je narod ilirskog porekla pod imenom Dardanci. To su prvi stanovnici ovih krajeva koje istorija pouzdano poznaje. Dardanija zahvatala je šire oblasti južne Srbije i Makedonije. Dardanci su imali svoja naselja i bili stalo naseljeni na tim prostorima. Istoričari kažu da je već u tom vremenu postojao dobar put od Niša prema Makedoniji koji je prolazio dolinom Južne Morave.
Taj put će u drugoj polovini II veka pre nove ere koristiti i keltsko pleme Skordisci koji su uz kraća vremenska zadržavanja više puta prolazili kroz ove krajeve.
Krajem stare ere ove krajeve osvajaju Rimljani, tako da sa prelaskom u novu eru nastupa period rimske vladavine. Sa dolaskom Rimljana dolazi viši stepen kulture i civilizacije. Rimljani su na Balkanskom poluostrvu formirali velike gradove kao centre svoje administracije, privrede i kulture i izgradili čitavu mrežu vojnih i trgovačkih puteva. Jedan takav put vodio je dolinom Južne Morave, od Niša prema Skoplju, prolazeći preko današnjeg područja doljevačke opštine. Preko ovog područja prolazio je još jedan poznati rimski put, koji je vodio od Niša preko Južne Morave, kod sela Balajinca, zatim preko dobričkih sela Gradišta, Samarinovca i Glašinca, i dalje topličkom dolinom prema Kosovu i Jadranskom moru.
Na ovim putevima Rimljani su izgradli utvrđenja(kastele) sa vojnim posadama za zaštitu puteva i bezbednost saobraćaja, usputne stanice za odmor i prenoćiste putnika i karavana i formirali čitava naselja. Jedno takvo utvrđenje, a svakako i naselje u njegovoj neposrednoj blizini nalazilo se na poslednjem obronku planine Seličevice prema Južnoj Moravi na lokaciji srednjevekovnog grada Koprijana, današnjeg Kurvin-grada. O njemu i rimskom putu u moravskoj dolini u knjizi Milutina i Drage Garašanin „Arheološka nalazišta u Srbiji“, stoji zapisano:
„Kurvin Grad važan strategijski polozaj na rimskom putu od Nisa ka Skoplju“. U ulaz grada ranije je bio zazidan rimski natpis. Grad leži na antičkim osnovama, a bio je obnovljen u srednjem veku. U neposrednoj blizini, na lokalitetu Donji Rid, u ataru sela Klisure otkrivene su ruševine još jedne rimske tvrdjave. O boravku Rimljana u ovom kraju svedoče i materijalni nalazi u ataru susednog sela Malošište. U blizini mosta na Južnoj Moravi pronadjeno je nalaziste na kome je otkriveno sedam grobova sa ostacima rimske keramike. O njemu Milutin i Draga Garašanin pisu:
„ Malošište, Đokin Grob. Južno od sela, oko 300 m od mosta na Moravi nalazi se lokalitet Đokin Grob. Prema podatku u inventaru Gradskog muzeja u Nišu ovde je raskopan tumulus u kome je nađeno rimske keramike. U pitanju je 7 grobova sa sahranjivanjem pokojnika.“
U ataru Malošista pronađena je i jedna antička ploča sa natpisom.
Arheološka nalazišta u atarima sela Klisure i Malošišta samo su deo brojnih otkrića iz rimskog perioda u ovom kraju.
Posle raspada Rimske imperije 395. god i njene podele na zapadni i istočni deo, ovi krajevi ušli su u sastav Istočnog rimskog carstva, odnosno Vizantije.
Iz ranovizantnijskog perioda imamo ostatke velike crkve iz VI veka u ataru sela Ćurlina.
Crkva u Ćurlini potiče iz VI veka iz oba cara Justinijana I koji je podigao čuveni Caričin Grad kod Lebana.
Iz tog perioda potiče i crkva u ataru sela Klisure, čiji su ostaci otkriveni 1933.godine.
Arheološkan nalazišta na malom prostoru doljevačke opštine samo su neznatan deo bogatog arheloškog nasleđa okoline Niša, Toplice i Puste reke iz antičke prošlosti, a to se bogatstvo kreće od malih, vrednih stvari i predmeta, preko ostataka puteva, brojnih kastela i gradova do carskog Naisa.
Važni rimski putevi koji su vodili preko ovog područja, rimsko utvrđenje na Kurvin-gradu koje je, svakako, u toj funkciji bilo i u ranovizantijskom periodu, ostali navedeni nalazi na tom prostoru koji govore o postojanju naselja u njegovoj blizini, raskošne bazilike u Ćurlini i Klisuri, samo delimično upotpunjuju sliku naseljenosti i razvijenog života u antičko doba u ovom kraju.
O postojanju ranih naselja govore i toponimi i mnogi nalazi, stručno još uvek nedovoljno ispitani.
U ataru sela Rusne jedan potez nosi naziv „Latinsko groblje“, na kome se i danas nalaze ostaci male crkve i bunara zidanog kamenom.
Na drugom mestu u ataru ovog sela po nazivom „Gradište“ stoje ostaci zidina, dužine oko 80 i širine 20 metara, sa više pregradnih zidova.
U ataru sela Knežice postoji potez „Grčko groblje“, gde su seljaci obrađujući zemlju nailazili na ostatke kamena, grobova i drugog materijala, a i sam naziv ukazuje na moguće tragove naselja iz antičkog perioda.
Selo Malošište i Knežica se nalaze na prostoru između Kurvingrada i Ćurline, te su razmišljanja o ovim nalazima utoliko realniji.
I u dobričkom delu ovog područja, s leve strane Južne Morave, narodno predanje i slučajni nalazi starog građevinskog materijala, novca, raznih predmeta i drugih stvari upućuju na veoma stara vremena.
Milina Milićević, naš poznati književnih i naučnik koji je odmah po oslobođenju od Turaka 1878.godine obišao naše krajeve, zapisao je kazivanje starijih ljudi „da je od Kurvingrada i Komige svuda ovim vencem bilo grad do grada. Od Merošine do Komige preva Kurvin gradu molga ke preći mačka s ćeramide na ćeramidu“.
Bez obzira na koji se period iz prošlosti odnosili, ovi i slični tragovi materijalne kulture i predanja govore o naseljenosti i životu ljudi na ovom području u starim vremenima.
Po dolasku Slovena na Balkansko poluostrvo i šire oblasti u slivu Južne Morave bile su naseljenje slovenskim življem. Od svog dolaska na ove prostore Sloveni su bili pod vizantijskom vlašću, ali su nastavili da žive plemenskim životom, organizovanim po župama. Vremenom su i slovenska plemena u ovom kraju ušla u proces formiranja stare srpske države Nemanjića.
Prvi pouzdani podaci u ovom području sadašnje opštine Doljevac i njenim naseljima posle dolaska Slovena potiču iz XIV veka. To su pisani izvori i tragovi materijalne kulture iz vremena srpske srednjevekovne države do Kosovskog boja i srpske despotovine do njenog konačnog pada pod tursku vlast.
U pisanim izvorima veoma rano se pominje polje Dobrič. Najstariji zapis o Dobriču potiče iz prva polovine XIV veka, tačnije 1330. godine, u knjizi „Ćivoti kraljeva i arhiepiskopa srpskih“ Danila II i to u biografiji Stefana Dečanskog.
U najstarije tragove materijalne kulture i pisane izvore u ovom kraju iz srpske srednjevekovne države spadaju oni koji se odnose na srednjevekovni grad Koprijan. Istine i legende o njemu oduvek su privlačile pažnju naših i stranih naučnika i ljubitelja starina koji su ga posećivali i odgonetali. Ruševine tog grada koje i danas stoje na poslednjem obronku planine Seličevice, s desne strane Južne Morave, u neosrednoj blizini Doljevca poznate su u nauci i kod naroda ovih krajeva pod nazivima Kurvingrad i Korvingrad.
Od najstarijih kulturno-istorijskih spomenika u ovom kraju značajno je pomenuti crkvu Svetog Jovana kod sela Orljana, dva kilometra severno od Doljevca. Crkva se nalazi na usamljenom brdu Kukumiga, nadmorske visine 264 metara, s leve strane Južne Morave, iznad samog magistralnog puta Niš-Skoplje naspram Kurvingrada, sa divnim pogledom na čitavu okolinu.
Po predanju i legendama crkva je veoma stara, a u crekvenom letopisu stoji da je podignuta u XI veku. Ova tako stara crkva na svoj način govori o veoma ranoj naseljenosti ovog kraja, i već formiranim naseljima pre njenog podizanja, a pre svih o selima Orljane i Biserka, prvom, danas velikom i naprednom selu, i drugom, neznano i kada iščezlom.
S druge strane, veoma rani zapisi o ovim selima govori o starosti crkve.
U hrisovulji kneza Lazara, koja se čuva u sremskom manastiru Vrdniku, darovanoj 1381.godine manastiru Ravanica pominju se prava i zemlje koje je on poklonio ovom čuvenom srpskom manastiru.
U spisku velikog broja sela iz spskih zemalja kojima je vladao nalazi se i selo Orljane u Dobriču.
Drug pisani izvor odnosi se na selo Biserku, koga danas nema, a koje se prema nekim kasnijim izvorima nalazilo na prostoru između današnjeg Orljana i Mekiša. Taj zapis stoji u povelji knjeginje Milice iz 1395.godine, tada monahinje Evgenije.
Kao manastirska sela, Orljane i Biserka, su u pogledu dužnosti i obaveza bila u posebnom položaju u odnosu na druga sela.
Vremenom se ta prava, zbog teškoj položaja despotovine, vazalnih obaveza prema Turskoj i povećanih troškova za odbranu zemlje, sužavaju ili potpuno ukudaju.
Emisija “Otisak prošlosti” nastala je uz podršku Ministarstva kulture i informisanja RS.
Autor teksta M.Jovanović
