Prve pouzdane i detaljnije podatke o naseljenosti prostora u slivovima Južne Morave, Toplice i Puste reke u srednjem veku pružaju turski defteri (popisi) iz XV veka, odnosno iz vremena neposredno pre i posle konačnog pada ovih krajeva pod tursku vlast. U tim popisnim knjigama nalazimo podatke o sadašnjim naseljima doljevačke opštine koji ujedno govore i o njihovoj starini.
Prvi turski popis potiče iz 1444.-45. godine, iz vremena prve vladavine turskog sultana Mehmeda II. Tim popisom obuhvaćene su oblasti Dubočice, Toplice i Kruševca, odnosno srpske oblasti s leve strans Južne Morave. Popis sadrži podatke o nazivu i veličini sela, njihovom vlasništvu i godišnjem prihodu izraženom u akčima, obavezama vlasnika prema sultanu i slično.
Slika naseljenosti ovog dela opštine po ovom popisu izgleda ovako:
Mezgra Dolofci- Timar (posed, vlasništvo) Murajdi Balabana, ima Berat(ukaz kojim se dodeljuje posed) sultana Mehmeda. Njegov brat je nestao, ponovo je naređeno da mu se izda Berat u trećpj dekadi zulkade godine 853. ( 4.-13. januara 1450.godine) u Jedrenu.
Selo Šainovac – domova 25, udovica 4. Prihod 1501. Selo je timar Rođaka Alije.
Selo Pukovac – domova 77, udovica 1. Prihod 5280.
Timar Jakub – bega, brata pokojnog Sinan – bega Mirmirana. Sa despotovog tahvila potvrđen je ponovo ovom pomenutom Jakubu. U trećoj dekadi ramazana godine 857. (25. septembra – 4. oktobra 1453. godine) u Plovdivu.
Selo Kočane – domova 10. Prihod 745.
Timar selaka Ilijasa (selak je bio strelac u sultanovoj telesnoj gardi), ima Muratovu tezkeru (dokument, pismo ili potvrda). Sa despotovog tahvila potvrđen je ponovo ovom pomenutom. U trećoj dekadi ramazana godine 857. (25. septembra – 4. oktobra 1453. godine) u Plovdivu.
Selo Donja Biserka – domova 14, udovica 1. Prihod 1365.
Timar solaka Saradže, ima tezkeru Muratovog deftera. Sa despotovog tahvila potvrđen js ponovo ovom pomsnutom. U trećoj dekadi ramazana godine 857. (25. septembra – 4. okto- bra 1453. godine) u Plovdivu.
Selo Orljane – domova 30, udovica 6. Prihod 2540.
Timar Kara Ahmsda, ičoglana (ičoglani – adžemi oglani – hrišćanska deca uzeta kao danak u krvi), ima berat sultana Muhmeda, sa tahvila Murata, sina Asil – bega subaše.
Ponovo je vraćen pomenutom Muratu. U prvoj dekadi ramazana godine 849 (1 – 10. decembra 1445. godine) u Jedrenu.
Sa despotovog tahvila ponovo js dat pomenutom Muratu. U trećoj dekadi ramazana godins 857. (25. ssptsmbra – 4. oktobra 1453. godine) u Plovdivu.
Deo selo Šarlince – domova 6, udovica 1.
Timar Kasima i Muhamedija, sinova Kodže Firusa, ranije su bili vojnici seljaci, razdeljeni su; neki su ponovo naznačeni za vojnuke (vojnuci – poseban turski vojnički red na Balkanu regrutovan iz redova domaćeg hrišćanskog stanovništva), a neki su opterećeni haračom i naređeno je da imaju status raje. Sada su oni špijuni i njima js zajednički dodelljen timar koji uživaju i naizmenično učestvuju u vojnim pohodima, ali pomenuti Muhamedija ide u vojni pohod po beratu (a) Kasim svake godine. Pisano u prvoj dekadi rebuil – ahira godine (21-30. marta 1455. godi- ne) u Jedrenu.
Teritorijalno su sva ova sela pripadala vilajetu Toplica.
Iz površnog pregleda popisanih oblasti vidi se da su ova sela bila uglavnom prosečne veličine, a da je Pukovac bio najveće naselje u široj okolini. Takođe se vidi da se na ovom prostoru od današnjih sedam sela u vreme dolaska Turaka u ove krajeve, ali ne pre konačnog pada pod Turke, jer su u to vreme bila u sastavu srpske despotovine, pominje pod sadašnjim nazivima pet formiranih naselja, jedna mezgra i selo Donja Biserka kojeg danas nema.
Za mezgru-mezru pod nazivom Dolofci, a sama reč “mezgra” znači ziratno zemljište, staro selište, napušteno ili raseljeno mesto, autori prevoda kažu da je to “možda današnje selo Doljevac jugoistočno od Prokuplja”, pošto danas nema sela pod ovim ili sličnim nazivom u popisanim oblastima, te se može smatrati da je to današnji Doljevac.
Za selo Donja Biserka autori prevoda deftera, takođe u napomeni, kažu da “ovo selo“ danas ne postoji. Nalazilo se odnosno nalazila su se, jer sudeći po imenu Donja, bila su bar dva sela, na prostoru između sela Mekiša i Orljana, jer delovi sela u ovim poljima nose ime Biserka.”
Slične podatke o naseljenosti područja doljevačke opištine s desne strane Južne Morave nalazimo u turskom defteru (popisu) Niša i okoline iz 1498. godine, znači četrdesetak godina posle konačnog pada stare srpske države pod tursku vlast.
Iz tog popisa napred je već pomenuto selo Kurvingrad, u podnožju grada Koprijana. Bliži popisni podaci kazuju da js to selo u vreme popisa imalo 23 kuće, 16 neoženjenih, dve udovičke kuće i četiri rajetinske vodenice za žito i dve vodenice za pirinač, kao i podatak da se u blizini, na mezri Crna bara nalaze pirinčana polja. Tokom turskog perioda navedeni naziv sela se gubi, a selo na toj lokaciji u vreme oslobođenja od Turaka nosi naziv Klisura.
Prema podacima iz navedenog popisa, jedno od najvećih sela u niškom kraju bilo je Malošište. Njega je popis zatekao kao naselje sa 81 kućom, 35 neoženjenih, 8 udovičkih kuća i jednom rajetinskom vodenicom. Na osnovu podataka može se zaključiti da je Malošište, kao i druga popisana sela, veoma staro, već u srednjem veku formirano naselje. Na to ukazuje i postojanje manastira Svetog Đorđa koji je u navedenom popisu prikazan “kao prazan”.
Od ostalih popisanih sela 1498. godine, interesantni su podaci o selu Knežici, kao takođe starom i formiranom srpskom srednjevekovnom selu. Popisom su, naime registrovana tri sela sa istim nazivom: Gornja, Srednja i Donja Knežica. Gornja Knežica je imala 10 kuća, 4 neoženjena, tri udovičke kuće, jednu vodenicu i prihod od 2.248 akči; Srednja Knežica je imala 14 kuća, četiri neoženjena, dve udovičke kuće, dva muslimana i prihod od 2.383 akče i Donja Knežica sa 33 kuće, 14 neoženjenih, četiri udovičke kuće, jednom vodenicom i prihodom od 6.357 akči.
Tokom turskog perioda gube se delovi “Donja, Srednja i Gornja” u nazivima ovih naselja, a oslobođenje od Turaka 1877. godine zatiče jedno naselje pod nazivom Knežica i sela Ćurlinu i Perutinu. Kako se Ćurlina i Perutina ne pominju u turskom popisu iz 1498. godine, ima mišljenja da su ta dva naselja u stvari srednjovekovna sela Srednja i Gornja Knežica.
Padom srpske države pod tursku vlast nastupilo je vreme teškog i krajnje neizvesnog života naroda ovog kraja, koji je u svemu delio sudbinu srpskog naroda na širim prostorima. Opterećen mnogobrojnim dažbinama, nametima i kulucima, živeo je da bi radio za turske gospodare, što je karakteristika za život porobljene raje. Naselja su često pustošena, a stanovništvo ubijano i raseljavano; bežalo je pred turskim zulumom, stradalo u mnogim ratovima, bunama i seobama ili umiralo od epidemija mnogih zaraznih bolesti, koje su povremeno u velikim razmerama harale i masovno uništavale ove krajeve.
Dosta podataka o životu naroda ovog kraja pod Turcima dao je naš poznati istraživač i naučnik Tihomir Đorđević. Obilazeći ove krajeve 1895. godine, dakle nepunih dvadeset godina posle oslobođenja, zabeležio je u selu Mekišu od seljaka, pored ostalog i sledeće:
“Mekišani su za vreme Turaka, kao i sva okolna sela imali agu (gospodara) i spahiju. Aga ili kupi u sultana ili od njega dobije za odlikovanja u ratu, ili budi gde, po jedno ili više sela, i iz njih naplaćuje za svoj račun deveto, osmo, sedmo, pa čak četvrto i treće. Seljaci vele: agama je bilo po pravu deveto, a što naplaćuje više, to je po njihovoj volji. Protiv ovoga viška moglo se i žaliti, ali to niko nije smeo činiti. – Spahija je činovnik koji naplaćuje deseto (desetak). Spahija je desetak uzimao pod zakup, i plaćao sultanu jed- nom za svagda ili godišnje.
Od brojnih obaveza seljaka Đorđević je u Mekišu zabeležio i agrarno-pravnu obavezu “paraspura”, o kojoj kaže:
“Paraspur je rad gospodaru na gospodarevu imanju. Svaka kuća morala je na paraspurnoj njivi, koja je svojina gospodareva, zasejati 20 oka pšenice, koju je gospodar davao, pa da ovršeno žito preda gospodaru. Gospodari u Mekišu i ostalim selima imali su po dve paraspurne njive, svaka po onoliko dana oranja koliko je kuća u selu, jer 20 oka semena taman zaseje dan oranja. Jedna njiva se seje jedne godine, a druga druge. Dok se jedna njiva seje, druga se ugari i neguje da se zemlja ne isposni.”
Tragovi ove obaveze sačuvani su do danas i nalaze se u nazivima zemljišnih poseda, kakav je slučaj u atarima sela Kočana, Mekiša i Šarlinca, gde potesi zemljišta nose naziv “paraspur”.
U Mekišu je Đorđević zapisao i druge obaveze i namete koje su imali seljaci prema turskom gospodaru i obavljali ih besplatno, kao što je, na primer, “kesim” – čuvanje stoke, pre svega ovaca, u toku godine za račun gospodara.
Prolazile su tako decenije i stotine godina ropskog života a da su se vrlo retko javljali trenuci nade za oslobođenjem od Turaka. Te retke prilike javljale su se prilikom turskih ratova sa drugim evropskim zemljama, pre svega sa Austrijom, ili prilikom organizovanja pobuna i ustanaka u drugim krajevima turske carevine.
U Austrijsko-Turskom ratu 1689-90. godine kada su Austrijanci došli i zauzeli Niš i Toplicu, narod južnih krajeva Srbije učestvovao je na strani austrijske vojske protiv Turaka nadajući se oslobođenju posle rata. Kada su Austrijanci potisnuti raja nije smela da čeka Turke već se masovno selila u krajeve preko Save i Dunava. Takav slučaj je bio i u ratu 1737-39. godine, kada je organizovana druga seoba srpskog življa, ali ovog puta po obimu manja od prve. U ovim poznatim seobama 1690. i 1739. godine bilo je masovnog iseljavanja i sa ovog područja, ali ne u meri kao u drugim srpskim oblastima.
Sem turskih zuluma, odvođenja u ropstvo, stradanja u ratovima i raseljavanja, život naroda ovih krajeva pod Turcima pratile su i druge nedaće, kao što su glad, teške zdravstvene prilike, masovne epidemije opakih zaraznih bolesti i slično. Hroničari su zabeležili da je 1654. godine u Prokuplju i okolini Leskovca vladala kuga, a u Nišu i okolini 1732. i 1735. godine, kao i 1736.-1738. godine.
Ova sela i imena pojedinih seljaka, njihovih predstavnika nalaze se zapisana u jednom retkom pisanom izvoru iz prve polovine XVIII vska. Opisujući obnavljanje prokupačke crkve, tadašnji niški mitropolit Joanikije navodi kako su kod njega – vladike niškog i belocrkvanskog – 1. juna 1734. godine došli predstavnici Prokuplja i prokupačke nahije radi podizanja zajma za obnavljanje crkve. On je zapisao “da se u Prokuplju pristupilo 1734. godine obnavljanju crkve sv. Prokopija i da su građani Prokuplja i prokupačke nahije došli u Niš, uzeli od Isaka Janišeherlije Ahmeta Pašinota Saraf baše 1240 groša zajam i svi se učiniše jedan za drugoga jemci.” Između ostalih u ovom zapisu stoje i “…od Šarlinca Milutin, od Šainovca Ilija, od Kočana Stojan, od Pukovca Mitar, od Orljana Sekula, od Mekiša Mitar…”
To je jedan od retkih zapisa iz koga se vidi naseljenost i naselja u Toplici za vreme turske vladavine, a u njemu se, sem Doljevca, navode sva današnja sela ovog područja s leve strane Južne Morave.
Na period turske vladavine podsećaju i mnogi topografski nazivi, kao što su: “Selište” u atarima sela Mekiš, Orljane, Čapljinac, Belotinac, Šarlinac i Pukovac, za koja i narodno predanje kaže da su stare lokacije današnjih naselja; “Džamijište” u Pukovcu, “Pašine livade” i “Turske livade” u ataru Kočana; “Alajbegovica” na Seličevici, iznad Malošišta; “Begove njive” u ataru Malošišta prema Knežici i slično.
Izložen svirepom nasilju i eksploataciji, ekonomski obespravljen i pravno potpuno nesiguran, narod u ovim krajevima je organizovao niz buna i pokreta za oslobođenje. Uspešne ustaničke borbe u Srbiji za vreme Prvog i Drugog srpskog ustanka, a zatim dobijanje autonomije i uspostavljanje srpsko-turske granice u neposrednoj blizini Niša još više podgrevaju nade i vekovne težnje za konačnom slobodom.
Nema mnogo pisanih podataka, ali je sigurno da su stanovnici sela doljevačkog područja uzimali učešća u svim pokretima i bunama protiv Turaka koji su organizovani u južnim krajevima Srbije, kao što je bio slučaj organizovanja oslobodilačkog pokreta u okolini Niša za vreme Prvog srpskog ustanka i u drugim bunama kojih je bilo više i češće u vremenu do konačnog oslobođenja od Turaka.
U poznatoj Niškoj buni 1841. godine, najvećem i po razmerama, organizaciji i žrtvama najznačajnijem oslobodilačkom pokretu na ovim prostorima u prvoj polovini XIX veka, narod ovog područja uzeo je aktivno učešće. Ostao je zabeleženi podatak da je u toku bune došlo do oružanog sukoba pobunjenika sa Turcima u selu Malošištu.
Četrdesetak Turaka je jednog dana upalo u selo s namerom da pohvata neke ljude, svakako učesnike u buni. Seljaci su ih najpre odvraćali od toga, ali kada su Turci počeli da pale selo, došlo je do otvorene borbe u kojoj su seljaci šest Turaka ubili, jednog ranili, a ostali su se razbežali. Posle vojničkog neuspeha i poraza u okolini Niša, pobunjenici su pokušali da u tesnacima Grdeličke klisure i kod Kurvingrada onemoguće pokret Turaka iz Vranja i Leskovca prema Nišu radi pružanja pomoći za ugušenje bune. Jedan od organizatora bune, Stojan Ilijić – Čavdar, iz Zaplanja, zaposeo je obronke Seličevice kod Kurvingrada, gde je trebalo da onemogući prolaz Turcima prema Nišu. Međutim, Turci su ga nagrnuli i pobedili.
I Niška buna 1841. godine, kao i druge prethodne, završena je neuspehom, a posle nje je došlo do nečuvenog terora, pljačke i paljevina u čitavom kraju.
Stanovništvo ovog kraja aktivno je učestvovalo i u poznatoj organizaciji za oslobođenje Niša i okoline od Turaka, poznatoj kao “Niška buna” na čelu sa Nikolom – Koletom Rašićem, iz Niša.
Pod uticajem Odbora za oslobođenje iz Beograda, u Nišu je februara 1874. godine formiran tajni komitet sa zadatkom da izvrši pripreme za ustanak protiv Turaka na jugu Srbije. Komitet je nosio naziv “Niška zakletva” i imao je najpre 29, a kasnije 34 člana. Među zaverenicima koji su 24. februara 1874. godine, u kući Mihajla Božidarca u Nišu položili zakletvu bili su i Avram Stanimirović iz Malošišta, Sava Stojanović, iz Orljana i Mita Čungurović iz Pukovca.
Komitet je organizovao sastanke po selima i pripremao narod za borbu protiv Turaka. Na osnovu kazivanja Stavre Mihajlovića iz Pukovca, unuka Mite Čungurovića, organizatori pokreta Nikola Rašić i Tasko Uzunović su u ovom selu, zajedno sa Čungurovićem, u njegovoj kući, otvorili bakalsku radnju u kojoj su držali tajne sastanke i dogovore. Radnja se nalazila u jednom lugu na kraju sela i dalje od starog sela i turskog puta, tako da je bila pogodna i bezbedna za okupljanje ljudi i dogovaranje.
U Malošištu i okolnim selima ljude je organizovao Avram Stanimirović iz Malošišta. Prema kazivanju Blagoja Milenkovića, savremenika tih događaja iz Rusne, koje i danas živi u pamćenju Rusančana, u tom selu i okolini seljake, dobrovoljce za učešće u buni takođe je okupljao Stanimirović.
Rezultat takve aktivnosti je masovno učešće stanovništva ovog kraja u borbama za oslobođenje krajem 1877. i početkom 1878. godine.
Autor: M.Jovanović
Direktor: D.Dinić
Emisiju podržalo Ministarstvo kulture RS
